W tej części zajmiemy się nanoszeniem pozycji na mapę, odczytywaniem współrzędnych punktu oraz pomiarem odległości. Nie są to czynności trudne, trzeba jednak pamiętać o kilku zasadach.

Odczytywanie i nanoszenie pozycji na mapę

Jako że mapa jest odwzorowaniem powierzchni Ziemi lub jej fragmentu na płaszczyźnie, odczytujemy i nanosimy na nią pozycje. Wykorzystujemy do tego układ południków i równoleżników, w którym południk zerowy i równik tworzą układ odniesienia, względem którego wyznacza się współrzędne geograficzne. Siatka taka jest naniesiona na mapę, a wartości kątowe poszczególnych południków i równoleżników są podane na krawędziach mapy.

W celu odczytywania i nanoszenia pozycji na mapę stosuje się przyrząd zwany przenośnikiem, kroczkiem lub cyrklem nawigacyjnym.

Aby odczytać szerokość geograficzną punktu na mapie, należy jedną „nogę” przenośnika przyłożyć do danego punktu, a drugą do najbliższego równoleżnika. Następnie tak rozstawiony przenośnik przesunąć do podziałki kątowej znajdującej się na prawej lub lewej krawędzi mapy w taki sposób, aby „noga”, którą przyłożyliśmy do równoleżnika nadal się na nim znajdowała. „Noga”, która znajdowała się w naszym punkcie wskaże nam wartość szerokości geograficznej.

Jeżeli wartości szerokości geograficznej wzrastają ku górze – oznacza to, że punkt znajduje się na półkuli północnej, tak więc ma on szerokość geograficzną północną N (North). Jeśli wartości szerokości geograficznej wzrastają ku dołowi – oznacza to, że punkt znajduje się na półkuli południowej, a więc ma on szerokość geograficzną południową S (South).

Odczytując długość geograficzną postępujemy podobnie. Najpierw jedną „nogę” przenośnika przykładamy do punktu, a drugą do najbliższego południka. Następnie tak rozstawiony przenośnik należy przesunąć do podziałki kątowej znajdującej się u góry lub u dołu mapy w taki sposób, aby „noga”, którą przyłożyliśmy do południka nadal się na nim znajdowała. „Noga”, którą dotychczas znajdowała się w naszym punkcie wskaże nam wartość długości geograficznej.

Jeżeli wartości długości geograficznej na podziałce mapy rosną w prawo – oznacza to, że punkt znajduje się na półkuli wschodniej, tak więc ma długość geograficzna wschodnią E (East). Analogicznie – jeśli wartości długości geograficznej rosną w lewo – punkt znajduje się na półkuli zachodniej, tak więc ma długość geograficzna zachodnią W (West).


Tak więc współrzędne naszego przykładowego punktu to: φ 18⁰51,8’ N, λ 054⁰31,7’E. Jest to miejsce. w którym znajduje się nasza szkoła 4winds. Pamiętajmy też, ze zwyczajowo najpierw podajemy szerokość, a następnie długość geograficzną.

Aby nanieść na mapę współrzędne danego punktu, należy wykonać działanie odwrotne.

Najpierw należy ustawić jedną „nogę” przenośnika na odpowiedniej wartości długości geograficznej, szukając jej na dolnej lub górnej krawędzi mapy, a drugą na najbliższym południku. Następnie przesunąć tak rozstawiony przenośnik na właściwą szerokość geograficzną, którą odczytujemy na prawej lub lewej krawędzi mapy i narysować pionową kreskę równoległą do południka w taki sposób, aby przechodziła ona przez miejsce styku nóżki przenośnika z mapą.


Następnie ustawiamy jedną „nogę” przenośnika na wartość szerokości geograficznej, którą odczytujemy na prawej lub lewej krawędzi mapy, a drugą na najbliższy równoleżnik. Następnie tak rozstawiony przenośnik przesuwamy na narysowaną uprzednio kreskę pionową i rysujemy kreskę poziomą. W miejscu przecięcia się obu kresek znajduje się nasza pozycja.

Sugerujemy, aby do odczytywania i nanoszenia pozycji używać przenośnika. „Urządzenie” to jest bardzo precyzyjne, gdyż pozwala nam określić najkrótszą linię prostą z punktu, którego współrzędne mamy zamiar odczytać do południka i równoleżnika, dzięki zasadzie styczności okręgu z prostą tylko w jednym punkcie. Tak więc jest ono bardzo dokładne.

Współrzędne geograficzne możemy również odczytać, jak i nanieść, przy pomocy trójkątów nawigacyjnych. Metoda ta jest szybka i skuteczna, choć mało „profesjonalna”.


W podanych powyżej przypadkach sugerujemy również, aby wartości szerokości i długości geograficznej poszukiwać na skalach znajdujących się na krawędziach mapy. W wielu wypadkach spotkamy się jednak z dodatkową pomocą jaką jest podział wybranego południka i równoleżnika na stopnie i minuty, co czyni z nich doskonały układ odniesienia.


Pozycję odczytujemy i nanosimy z dokładnością do jednego miejsca po przecinku. Na mapach brzegowych dokładność tę możemy zwiększyć do dwóch miejsc po przecinku. GPS zazwyczaj podaje nam pozycję w formie stopni, minut i dziesiątych części minuty do trzech miejsc po przecinku, tak więc podane przez niego współrzędne będzie trzeba zaokrąglić. Jeżeli GPS wskaże nam φ 18° 58,076’ N, λ 054° 31,749’ E pozycję zapiszemy jako φ 18° 58,1’ N, λ 054° 31,7’ i taką naniesiemy na mapę.

GPS może też wskazywać pozycję w formie stopni, minut i sekund. W takim wypadku należy zamienić sekundy na dziesiąte części minuty. Odpowiednio zaokrąglamy wartości sekund pamiętając, że 6 sekund to 1 dziesiąta minuty. Przykład - GPS wskazuje nam φ 18° 58’ 08’’ N, λ 054° 31’ 42’’ E to pozycję zapiszemy jako φ 18° 58,1’ N, λ 054° 31,7’.

Tak więc istotne jest, jakie wartości wskazuje nam GPS! Błąd wynikający z nieprawidłowego ustawienia tego urządzenia lub niewłaściwego odczytu może wynieść nawet kilkaset metrów!

Określanie odległości na mapie

Jak pamiętamy odwzorowanie Merkatora jest wiernokątne, ale nie wiernoodległościowe. To oznacza, że na mapach tego typu zgodne z rzeczywistością są kąty, ale nie odległości. Zauważyliśmy też, że stopniowemu „rozszerzeniu” ulegają odległości pomiędzy równoleżnikami (im dalej na północ lub południe od równoleżnika konstrukcyjnego, tym większy dystans miedzy nimi). Zjawisko to mimo swej pozornej problematyczności tak naprawdę rozwiązuje kwestię pomiaru odległości. Wynika to stąd, że miarą przyjętą w nawigacji jest mila morska. Jest ona równa jednej minucie kątowej szerokości geograficznej, czyli odległości pomiędzy dwoma równoleżnikami oddalonymi od siebie o jedną minutę. Jej długość została ustalona na 1852 metry.

Tak więc aby dokonać pomiaru odległości na mapie Merkatora, wystarczy pobrać wartość mili z szerokości geograficznej na wysokości, na której dokonuje się pomiaru. Mierząc duże odległości przebiegające w układzie zbliżonym do południkowego należy pamiętać, aby mierzony odcinek dzielić na etapy i do każdego z nich stosować odpowiedni „wzorzec” mili. Metoda ta jest oczywiście daleko idącym uproszczeniem, ale dopuszczalnym w nawigacji „turystycznej”. Ponadto na mapach drogowych i brzegowych często nie dostrzeżemy różnicy w graficznym zobrazowaniu minuty (czyli mili morskiej). Zatem opisaną tu metodę pomiaru odległości w układzie południkowym stosować będziemy raczej do określania przybliżonej odległości na mapach poglądowych.

Istotne też jest abyśmy pamiętali, że wartość mili (wzorzec) pobieramy zawsze z szerokości geograficznej (prawej lub lewej ramki map) na wysokości, na której się znajdujemy.

Kpt. Krzysztof Piwnicki
4WINDS Szkoła żeglarstwa
www.4winds.pl